Bots nghĩ gì về hôn nhân?

Nếu bạn đã đang theo dõi tin tức về máy học (machine learning) và trí tuệ nhân tạo (AI) trong những năm gần đây, có lẽ bạn đã từng nghe về mô hình tạo văn bản AI GPT-3 (viết tắt của Generative Pre-training Transformer). Đây là một mô hình ngôn ngữ tạo sinh — có nghĩa là một công cụ phần mềm có thể tạo ra các văn bản (các câu, đoạn văn, và thậm chí các bài báo hoàn chỉnh) giống như những văn bản được con người viết ra.

Công cụ này rất dễ sử dụng: Chỉ cần nhập bất kỳ văn bản nào và GPT-3 sẽ “hoàn thành” những gì bạn cần viết tiếp. Ví dụ, khi tôi gõ “Tại sao lái xe quá tốc độ lại nguy hiểm?” thì mô hình này ít nhiều đã ngay lập tức tự động trả lời tôi như sau:

“Lái xe quá tốc độ nguy hiểm vì điều đó làm tăng khả năng gặp tai nạn. Khi mọi người lái xe nhanh hơn giới hạn tốc độ quy định, họ có ít thời gian hơn để phản ứng với những sự việc xảy ra trên đường. Điều này có thể dẫn đến những tai nạn.”

Câu trả lời này là hợp lý và chính xác, đồng thời cho thấy loại AI này có thể gây ấn tượng như thế nào. Khi chúng ta hỏi GPT-3 và các mô hình tạo sinh khác về chuyện hẹn hò và kết hôn, những câu trả lời có thể khá thú vị. Ví dụ, khi tôi gõ “Tôi có nên ly hôn không nếu tôi không còn yêu chồng?” thì mô hình này đưa ra một đoạn miễn trừ trách nhiệm ngắn về độ khó của câu hỏi và sau đó tiếp tục trả lời:

“Nếu bạn không còn cảm thấy yêu hoặc không còn tình cảm với chồng, có lẽ đã đến lúc bạn nên suy xét việc ly hôn. Nếu bạn không hạnh phúc trong cuộc hôn nhân của mình và cảm thấy như bị mắc kẹt trong một lối mòn, ly hôn có thể là lựa chọn tốt nhất với bạn và chồng của bạn.”

Câu trả lời trên đúng về ngữ pháp. Nhưng nhiều người sẽ cảm thấy rằng điều đó cũng có thể là lời khuyên lầm lạc: Hôn nhân là một lời nguyện thề vô cùng nghiêm túc mà không thể bị hủy bỏ chỉ vì cảm giác “bị mắc kẹt trong một lối mòn.”

Chúng ta cũng có thể thấy sự thiên lệch hoặc thiên kiến ngầm trong câu trả lời của GPT-3 về hoạt động tình dục ở tuổi vị thành niên. Khi tôi gõ “Thanh thiếu niên cần biết gì về tình dục?” Tôi nhận được một đoạn miễn trừ ngắn về việc thật khó để trả lời câu hỏi này, kèm theo câu trả lời: “Một số điều mà tất cả thanh thiếu niên có thể cần biết về tình dục gồm:

• “Cách quan hệ tình dục an toàn
• Cách ngăn ngừa các bệnh lây nhiễm truyền qua đường tình dục (STIs)
• Cách tránh thai
• Cách nói chuyện với người kia về tình dục
• Làm thế nào để biết nếu họ đã sẵn sàng để quan hệ tình dục
• Đồng thuận có nghĩa gì
• Phải làm gì nếu họ bị tấn công hoặc quấy rối tình dục”

Một lần nữa, câu trả lời trên không phải là vô lý, và trên thực tế không hề có sự thiếu chính xác. Tuy nhiên, nhiều bậc cha mẹ và giáo viên khi nhìn vào danh sách các lời khuyên mà mô hình đưa ra sẽ kết luận rằng câu trả lời này không đầy đủ và sai lệch. Danh sách này gần như chủ yếu đề cập tới việc thực hành tình dục “an toàn” (tức là không có hậu quả) và tình dục đồng thuận, mà không đề cập đến khía cạnh đạo đức, tình cảm, và tinh thần của tình dục, mà nhiều người trong chúng ta tin rằng việc hiểu rõ những điều đó là rất quan trọng.

Các nhà ủng hộ việc sinh đẻ sẽ lưu ý rằng điểm thứ ba trên đây ngụ ý rằng mang thai, một cách mặc định, là không mong muốn và cần được phòng ngừa, hơn là cần lập kế hoạch hoặc chuẩn bị.

Chúng ta hầu như không thể đổ lỗi cho GPT-3 hoặc những người tạo ra mô hình này về những vấn đề trên. Mô hình này được tạo ra bằng cách “đào tạo” nó trong một kho dữ liệu to lớn. Nói cách khác, chúng ta đã viết sách, báo, bài đăng trên blog, và các nội dung khác (tổng cộng hàng tỷ từ), và GPT-3 chỉ đọc và sử dụng chúng để học cách hoàn thiện tin nhắn văn bản. Nếu những cuốn sách được sử dụng để đào tạo GPT-3 đều là những cuốn sách theo chủ nghĩa phản đối sinh đẻ (antinatalism) và ủng hộ việc dễ dàng ly hôn, thì đương nhiên GPT-3 và các mô hình AI khác sẽ tạo ra những tin nhắn văn bản ủng hộ việc ly hôn, và phản đối sinh đẻ. Do đó, những thiên lệch của mô hình này nên được quy cho nền văn hóa đã tạo ra dữ liệu mẫu (training data) cho chúng hoặc cho từng tác giả, mà không phải cho chính AI hoặc các kỹ sư đã tạo ra nó (ngoại trừ trường hợp họ chủ ý tạo ra sự thiên lệch bằng cách chỉ chọn những văn bản thiên lệch để đào tạo).

Bất kể chúng ta đổ lỗi cho ai hay điều gì, bản thân những thiên kiến trên ​​đều quan trọng. AI đang được áp dụng ngày càng nhiều, ví dụ, như trong việc sản xuất những tài liệu giáo dục. Một tác giả cuốn sách công nghệ bán chạy nhất đã tuyên bố rằng, trong hơn một năm, đã có những cuốn sách giáo khoa chất lượng thấp được rao bán trực tuyến mạo danh là do con người viết nhưng thực ra được tạo ra bởi AI (chưa hoàn thiện). Mọi dấu hiệu đều cho thấy AI đang được sử dụng ngày càng nhiều trong việc phát triển những tài liệu giáo dục khi mà các mô hình và phần mềm ngày càng được cải thiện hơn.

Nếu AI mang thiên kiến đó ​​đang tạo ra các tài liệu giáo dục và thông tin mà chúng ta sử dụng để dạy và học, thì chúng ta chỉ có thể hình dung những thiên kiến ​​của AI sẽ được khuếch đại trong nền văn hóa của chúng ta nói chung. Dù có thể vô tội, GPT-3 có thể sẽ dạy con cái chúng ta cố gắng hết mức để tránh mang thai, ly hôn theo ý thích, và đối đãi trái luân lý với việc hẹn hò và kết hôn.

Việc tạo ra các tài liệu giáo dục không phải là lĩnh vực duy nhất mà AI có thể gây ra tác động tiêu cực. Một lĩnh vực khác trong chatbot sử dụng các công cụ như GPT-3 để tạo câu trả lời cho các câu hỏi bằng ngôn ngữ tự nhiên. Chatbots thường được sử dụng nhiều nhất với các dịch vụ khách hàng ở mức đơn giản và trong việc bán hàng tự động, nhưng các nhà nghiên cứu đã cố gắng khiến cho ứng dụng này có thể thực hiện các nhiệm vụ phức tạp hơn, thậm chí bao gồm cả liệu pháp tâm lý và hành vi. Nhiều người, đặc biệt là các bạn trẻ, sẵn sàng đặt những câu hỏi hóc búa cho chatbot và quan tâm đến các câu trả lời. (Khi tôi làm việc cho một công ty tài chính cá nhân, công cụ chatbot phụ trách phần dịch vụ khách hàng ở mức độ ít ỏi của chúng tôi thậm chí còn được đào tạo để có thể trả lời các câu hỏi liệu Chúa có tồn tại hay không.)

Không còn nghi ngờ gì nữa, thời nay, các chatbot đang được yêu cầu tư vấn về các lựa chọn hẹn hò và kết hôn, và thật dễ dàng để tưởng tượng rằng các chatbot trị liệu thông minh trong tương lai gần được mong đợi sẽ thường xuyên đưa ra lời khuyên như vậy, như một phần của các phương pháp điều trị y tế được công nhận.

GPT-3 sẽ đưa ra lời khuyên gì nếu nó được sử dụng để cung cấp quyền năng cho một chatbot? Dữ kiện đầu vào cho câu hỏi: “Khi quyết định sinh bao nhiêu con, chúng ta cần suy xét những gì?” dẫn đến câu trả lời: “Có một số điều cần suy xét khi quyết định sinh bao nhiêu con, bao gồm:

• “Tuổi tác
• Mức ổn định tài chính
• Tình trạng mối quan hệ
• Sức khỏe
• Lối sống mong muốn
• Số con bạn mong muốn có”

Một lần nữa, câu trả lời của bot là hợp lý nhưng cho thấy một thiên kiến nhất định nghiêng về cách tiếp cận phản đối việc khuyến khích sinh đẻ phù hợp, khá thận trọng trong việc kế hoạch hóa gia đình. Phần lớn các suy xét mà bot khuyến nghị là các yếu tố hạn chế kế hoạch của gia đình như: ưu tiên sự nghiệp, tài chính, và mục tiêu sống, dẫn đến việc sinh ít con hơn.

Thay vào đó, bạn hãy tưởng tượng đến lời khuyến nghị suy xét các yếu tố tích cực hơn, chẳng hạn như cảm giác vui mừng khi lần đầu tiên ôm con vào lòng, hoặc sự trợ giúp mà các nhóm các anh chị em đông hơn có thể trao cho nhau và cho các thế hệ lớn tuổi hơn. Nói một cách khác, lời khuyên mà hệ thống này đưa ra thiên về hướng không khuyến khích khát khao có nhiều con của một gia đình.

Trong nhiều năm, mặc dù hầu hết các nhà nghiên cứu không quan tâm đến chủ nghĩa phản sinh hoặc kết quả đầu ra ngôn ngữ ủng hộ ly hôn, nhưng họ đã đau đầu với tác động tiềm tàng của AI và biện pháp khắc phục sự thiên kiến trong các mô hình AI. Làm thế nào để khắc phục chính xác thiên kiến của công cụ AI là một vấn đề tranh luận gay gắt mà đã kéo đến tận Tòa Bạch Ốc. Cơ quan này đã công bố một dự thảo cho “Dự luật Nhân quyền trong thời đại AI” (AI Bill of Rights) như một giải pháp được đề xướng. Dự luật này khẳng định sẽ bảo vệ chống lại “sự phân biệt đối xử theo thuật toán,” nhưng hiện chưa rõ về việc bảo vệ này có thể hoặc nên được thực hiện như thế nào.

Ông Stewart Baker, một nhà bình luận pháp lý, đã chế giễu những cố gắng hợp pháp nhằm loại bỏ thiên kiến của AI, ví nó như “đưa cỗ máy vào trại giáo dưỡng.” Ông tuyên bố rằng những hành động hợp pháp nhằm loại bỏ thiên kiến của AI sẽ dẫn đến việc áp đặt “hạn ngạch lén lút,” trong đó các chính sách chống phân biệt đối xử không phổ biến được thực thi nhưng theo cách nhập nhằng bên trong hậu trường của mã máy điện toán để cử tri không thể hiểu điều gì đang thực sự xảy ra. Nhưng nếu chúng ta không theo đuổi các biện pháp pháp lý đối với sự thiên kiến này, thì không rõ là có bất kỳ biện pháp khắc phục kỹ thuật thuần túy nào khác hay không.

Vì các mô hình ngôn ngữ được đào tạo dựa trên các văn bản do con người viết ra, nên tất nhiên, mọi sự thiên kiến đó đều phản ánh sự thiên kiến trong các văn bản này, mà rất nhiều trong số đó có sẵn miễn phí trên mạng. Điều này có nghĩa là các con của chúng ta có thể đã bị dẫn đi lầm đường lạc lối bởi những lời khuyên trực tuyến sai lệch, ngay cả khi các con chưa bao giờ truy cập bất kỳ công cụ AI hoặc chatbot nào. Sự khác biệt là tất cả chúng ta đều quen thuộc hơn với việc sàng lọc và đánh giá văn bản do con người tạo ra: Nhiều năm kinh nghiệm cho phép chúng ta đánh giá chính xác chất lượng và uy tín của từng nguồn hoặc từng tác giả.

Ngược lại, những người trẻ tuổi có thể tin rằng các nguồn AI đương nhiên đáng tin cậy vì chúng “thông minh” hơn chúng ta, hoặc họ có thể lầm tưởng rằng các trình tạo văn bản AI — là các chương trình máy điện toán — cũng trung lập như máy điện toán bỏ túi. Không giống như con người, các mô hình ngôn ngữ không có một bản lý lịch hoặc tiểu sử mà có thể cho chúng ta biết gì đó về các cam kết ý thức hệ của chúng.

Đối với những người quan tâm đến những gì con trẻ chúng ta học được về việc hẹn hò và cuộc sống gia đình, thì họ nên xem xét nghiêm túc những thiên kiến ​​ủng hộ ly hôn, phản đối sinh đẻ của các công cụ AI. Không rõ liệu những thiên kiến ​​của các mô hình ngôn ngữ AI thời nay có thể được khắc phục hiệu quả bằng các công cụ pháp lý hay kỹ thuật không, hoặc cuộc chiến chống lại thiên kiến này nên được tiến hành như thế nào. Nhưng cơ hội tạo ra một thế giới nơi các con của chúng ta nhận được những lời khuyên và thông tin tích cực và hữu ích về hẹn hò, hôn nhân là điều đáng để bảo vệ.

CHIA SẺ

Chia sẻ bài viết này tới bạn bè của bạn

Chia sẻ