Các thử nghiệm lâm sàng Ivermectin được thiết kế để thất bại như thế nào
Bất chấp hiệu quả đã được chứng minh của ivermectin trong điều trị COVID-19, một số nghiên cứu trên các chuyên san hàng đầu lại kết luận ngược lại. Chúng ta nên tin tưởng vào dữ liệu nào?
Việc sử dụng ivermectin để điều trị COVID-19 vẫn đang là chủ đề tranh biện. Xung đột chủ yếu là trong khi nhiều bác sĩ đã báo cáo thành công khi sử dụng ivermectin, một số nghiên cứu được công bố trên các tập san lớn cho thấy trên thực tế nó không hiệu quả.
Ngay cả khi FDA gần đây đã xóa bài đăng chứa thông tin sai lệch về ivermectin, cơ quan này vẫn giữ quan điểm ban đầu về tính hiệu quả của thuốc này, cụ thể là không có bằng chứng.
Những người tin tưởng ivermectin cho rằng các nghiên cứu cho thấy sự không hiệu quả là lừa đảo, trong khi những người nghi ngờ về công dụng của ivermectin trong điều trị COVID-19 lại coi [các nghiên cứu này] như một thuyết âm mưu phản khoa học.
Là chuyên gia có nhiều thập niên kinh nghiệm trong thiết kế hàng chục nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng thuốc kháng virus, tôi quyết định đi sâu vào các nghiên cứu cho thấy Ivermectin không hiệu quả. Và những gì tôi tìm thấy đã khiến tôi kinh ngạc.
Báo cáo về tính không hiệu quả của Ivermectin trên truyền thông dòng chính
Nhiều nghiên cứu tiền lâm sàng đã phát hiện ra rằng ivermectin tác dụng phổ rộng trên COVID-19, từ tác động ban đầu đối với tình trạng nhiễm virus đến những thay đổi bệnh lý mà virus gây ra trong cơ thể chúng ta.
Ivermectin ức chế toàn bộ vòng đời của SARS-CoV-2 trong tế bào của chúng ta từ việc bám dính, lây lan và nhân lên (1, 2, 3).
Hơn nữa, ivermectin có khả năng chống viêm và bảo vệ nội tạng, có khả năng bảo vệ chống lại tổn thương phổi nghiêm trọng liên quan đến COVID và hội chứng suy hô hấp cấp tính, các biến chứng liên quan đến tim và cục máu đông.
Tác dụng kháng virus của Ivermectin vượt trội hơn các loại thuốc kháng virus đã được phê chuẩn bao gồm Paxlovid, molnupiravir và remdesivir, vốn chỉ nhắm mục tiêu vào virus mà thiếu tác dụng chống viêm và bảo vệ cơ quan. Còn các kháng thể đơn dòng phải được chế tạo đặc hiệu cho từng biến thể và rất đắt tiền.
Trong ngành công nghiệp dược phẩm, các thử nghiệm lâm sàng thường được sử dụng để đánh giá hiệu quả và độ an toàn của thuốc một khi cơ chế của thuốc được chứng minh. Có hai loại thử nghiệm lâm sàng: quan sát và can thiệp.
Thử nghiệm quan sát thường được thực hiện bởi các bác sĩ tại các cơ sở lâm sàng, bệnh viện hoặc cộng đồng để phân tích hiệu quả của thuốc. Dữ liệu được thu thập theo quan sát trong thực hành lâm sàng với sự can thiệp tối thiểu.
Nhiều bác sĩ đã quan sát thấy hiệu quả tích cực của ivermectin đối với bệnh nhân của họ. Một nghiên cứu quan sát được thực hiện ở Brazil với hơn 88,000 bệnh nhân cho thấy ivermectin làm giảm tỷ lệ nhiễm trùng, tử vong và nhập viện lần lượt là 49%, 92% và 100% so với những người không sử dụng.
Các công ty dược phẩm được yêu cầu tiến hành các nghiên cứu can thiệp đáp ứng các tiêu chuẩn phê chuẩn do Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đặt ra. Các thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên (RCT) thường được sử dụng để đáp ứng các yêu cầu này. Loại nghiên cứu này được coi là tiêu chuẩn vàng, bao gồm việc chỉ định ngẫu nhiên một nhóm bệnh nhân nhận một loại thuốc cụ thể trong khi nhóm còn lại không nhận được loại thuốc đó, sau đó so sánh kết quả.
Về mặt pháp lý và y tế, ivermectin có thể được kê đơn ngoài chỉ định để điều trị COVID-19 vì thuốc này đã được FDA chấp thuận cho các bệnh khác.
Mặc dù nhiều bác sĩ đã quan sát thấy tác dụng tích cực của ivermectin trong việc điều trị cho bệnh nhân của họ, nhưng các phương tiện truyền thông đã nhấn mạnh vào dữ liệu thể từ một số RCT được chọn đã kết luận rằng thuốc này không hiệu quả trong điều trị COVID-19.
Tuy nhiên, một số khía cạnh quan trọng đã bị bỏ qua trong các nghiên cứu RCT đó.
Liều lượng không phù hợp
Tác dụng điều trị của thuốc chỉ có thể được quan sát thấy khi thuốc đạt đến nồng độ thích hợp trong cơ thể và duy trì trong vài ngày, đủ thời gian để thuốc phát huy tác dụng.
Liều lượng không phù hợp là một vấn đề lớn trong các nghiên cứu RCT có kết quả cho thấy ivermectin không hiệu quả.
Liều lượng khuyến nghị
Theo tờ hướng dẫn sử dụng thuốc ivermectin (tên thương hiệu Stromectol) của Merck, liều uống duy nhất 0.2 mg/kg được đề nghị chính thức trong điều trị các bệnh ký sinh trùng. Không có liều chính thức cho COVID-19.
Liều lượng đề nghị của ivermectin trong điều trị COVID-19 dựa trên kinh nghiệm lâm sàng của các bác sĩ trên toàn thế giới.
Hướng dẫn của Front Line COVID-19 Critical Care Alliance (FLCCC) của Front Line đề nghị nên dùng 0.4 mg/kg ivermectin hàng ngày, ngay sau khi phơi nhiễm. Sau khi đạt đến liều tích lũy vượt quá 200mg, nguy cơ mắc bệnh COVID-19 đã được chứng minh là gần như bằng không.
Thông thường một loại thuốc có nhiều chỉ định sẽ có liều lượng khác nhau cho các bệnh khác nhau.
Hơn nữa, nên dùng ivermectin cùng với thức ăn vì thuốc có sinh khả dụng cao hơn 2.6 lần khi dùng cùng với thức ăn thay vì khi bụng đói. Tờ hướng dẫn sử dụng của Merck (được sửa đổi vào tháng 05/2022) cũng ủng hộ điều này và nêu rõ: “Việc sử dụng 30mg ivermectin sau bữa ăn nhiều chất béo dẫn đến khả dụng sinh học tăng khoảng 2.5 lần so với việc sử dụng 30mg ivermectin khi đói.”
Hướng dẫn của FLCCC cũng đề nghị dùng ivermectin “trong hoặc ngay sau bữa ăn để hấp thu tốt hơn.”
Tuy nhiên, thông tin về liều lượng quan trọng này đã không được phản ánh trong tài nguyên kê đơn thuốc thường được sử dụng được gọi là Tài liệu tham khảo kỹ thuật số của người kê đơn hoặc PDR, trong đó nêu rõ: “Hãy uống hết số viên thuốc mà bác sĩ đã kê đơn cùng lúc với nước khi bụng đói. Không ăn bất kỳ thực phẩm nào trong vòng hai giờ trước hoặc sau khi uống thuốc.”
Vì vậy, nếu một người dùng liều trong khi nhịn ăn, họ chỉ nhận được 40% liều đề nghị. Đối với những bệnh nhân có trọng lượng cơ thể lớn hơn, hiệu quả của thuốc thậm chí có thể thấp hơn đáng kể.
Các nghiên cứu RCT sử dụng liều lượng không phù hợp
Trong thử nghiệm PRINCIPLE gần đây nhất được công bố vào tháng Ba, ivermectin được sử dụng ở liều 0.3 mg/kg chỉ trong ba ngày. Hơn nữa, thiết kế nghiên cứu cho thấy ivermectin được dùng mà không cần thức ăn: “Những người tham gia được khuyên không nên ăn hai giờ trước hoặc sau khi dùng ivermectin.”
Trong một RCT ACTIV-6 khác được xuất bản trên JAMA vào tháng 10/2022, ivermectin được dùng khi đói, như đề cương tuyên bố: “Nên uống Ivermectin khi bụng đói với nước (30 phút trước bữa ăn hoặc 2 giờ sau bữa ăn) .”
Ivermectin được báo cáo ở liều 0.4 mg/kg trong ba ngày—một khoảng thời gian ngắn hơn nhiều so với mức cần thiết. Tuy nhiên, trong đề cương nghiên cứu ở Bảng 4 ở Phụ lục 16.3.3, liều chính xác thấp tới 0.269 mg/kg và 0,4 mg/kg thực tế chỉ là giới hạn trên của liều thuốc—không phải liều thực.
Theo hướng dẫn nghiên cứu Thực hành lâm sàng tốt ICH được công nhận trên toàn thế giới, các thử nghiệm lâm sàng phải tuân thủ các nguyên tắc đạo đức. Không thực hiện điều này sẽ bị coi là hành vi sai trái hoặc gian lận trong nghiên cứu và sẽ vi phạm nguyên tắc liêm chính.
Một nghiên cứu khác của JAMA được công bố vào tháng 03/2021 đã lặp lại sai lầm tương tự ở những bệnh nhân COVID-19 nhẹ khi đề nghị họ dùng 0.3 mg/kg trong 5 ngày khi dạ dày trống. (bụng đói.)
Một nghiên cứu RCT có tên TOGETHER, được công bố vào tháng 03/2022 trên New England Journal of Medicine (Tập san Y học New England,) liều ivermectin ở mức dưới 0.4 mg/kg chỉ trong ba ngày và không đề cập đến việc dùng thuốc cùng với thức ăn.
Tuy nhiên, ngay cả ở liều thấp này, ivermectin vẫn làm giảm tỷ lệ nhập viện, tử vong và nhu cầu thở máy so với giả dược.
Cải thiện lâm sàng bất chấp liều thấp
Thật không phù hợp khi kết luận rằng ivermectin không hiệu quả dựa trên các nghiên cứu RCT với những sai sót quan trọng trong thiết kế này.
Bất chấp thiết kế nghiên cứu kém cỏi, ivermectin vẫn cho thấy lợi ích lâm sàng và lợi ích cứu mạng sống.
Trong nghiên cứu PRINCIPLE, thời gian phục hồi tự báo cáo ở nhóm dùng ivermectin ngắn hơn so với chăm sóc thông thường, với mức giảm trung bình là 2.06 ngày. Phân tích thống kê cho thấy ivermectin đáp ứng các tiêu chí ưu việt được xác định trước.
Hơn nữa, phân tích cho thấy ivermectin làm giảm hiệu quả số ca nhập viện và tử vong liên quan đến COVID-19. Chỉ có 1.6% trong số 2,157 bệnh nhân ở nhóm ivermectin phải nhập viện hoặc tử vong, so với 4,4% trong số 3,256 bệnh nhân ở nhóm chăm sóc thông thường.
Ngay cả một liều ivermectin thấp cũng đã chứng minh được khả năng cứu sống. Tuy nhiên, các tác giả kết luận, “Ivermectin đối với COVID-19 khó có thể mang lại sự cải thiện có ý nghĩa lâm sàng trong quá trình hồi phục, nhập viện hoặc kết quả lâu dài.”
Trong khi đó, phụ lục của báo cáo bao gồm hàng chục lợi ích lâm sàng được ghi nhận ở những bệnh nhân được điều trị bằng ivermectin, chẳng hạn như thời gian cần thiết để giảm bớt tất cả các triệu chứng, tình trạng sức khỏe kém, đau cơ và đau đầu. Sự cải thiện các triệu chứng cũng được duy trì và mức độ nghiêm trọng giảm đi. Điều đáng ngạc nhiên là bản PDF nguồn đã bị xóa khỏi trang web trong quá trình [tôi] viết bài này.
Có các ví dụ bổ sung. Mặc dù nghiên cứu JAMA 2021 đã đề cập trước đó dùng liều lượng thấp cho bệnh nhân, nhưng việc điều trị bằng ivermectin đã làm giảm thời gian hồi phục xuống hai ngày. Trong nghiên cứu ACTIV-6, chỉ có một trường hợp huyết khối tĩnh mạch được báo cáo ở 817 bệnh nhân được điều trị bằng ivermectin, so với 5 trường hợp ở 774 bệnh nhân điều trị bằng giả dược.
Sai lầm về thống kê
Điều quan trọng cần lưu ý là định nghĩa về hiệu quả điều trị trong RCT có thể khác với định nghĩa được thảo luận trong các nghiên cứu quan sát thực tế.
Đôi khi, ngay cả khi kết quả của một thử nghiệm lâm sàng chứng minh được tác dụng rõ ràng thì kết luận đó vẫn có thể được diễn giải là không hiệu quả do định nghĩa thống kê về tính hiệu quả.
Việc diễn giải số liệu thống kê có thể gặp khó khăn vì thường liên quan đến các mô hình toán học phức tạp và dữ liệu về các con số số có thể được phân tích để trợ giúp cho một chương trình nghị sự cụ thể. Tuy nhiên, vì mục đích của cuộc thảo luận này, hãy giả định rằng tất cả các nghiên cứu đều được thực hiện một cách tận tâm và không có mục đích thao túng.
Trong một thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, mù đôi, có đối chứng với giả dược với bệnh nhân COVID-19 ở mức độ nhẹ đến trung bình, không ai trong số 55 bệnh nhân ở nhóm dùng ivermectin tử vong, trong khi 4 trong số 57 bệnh nhân ở nhóm dùng giả dược tử vong. Điều này dẫn đến sự so sánh giữa 0% và 7%. Hơn nữa, chỉ 1.8% bệnh nhân được điều trị bằng ivermectin cần thở máy xâm lấn so với 8.8% ở nhóm dùng giả dược.
Nói cách khác, ivermectin làm giảm 100% nguy cơ tử vong và giảm 80% nhu cầu sử dụng máy thở.
Tuy nhiên, bài viết không cung cấp giá trị p (giá trị xác suất) để so sánh tỷ lệ tử vong hoặc thông khí xâm lấn là 0.102 (Bảng 2), vốn cao hơn ngưỡng 0.05 được coi là sự khác biệt có ý nghĩa thống kê đáng kể.
Giá trị p thường được sử dụng để kiểm tra và đo lường “giả thuyết vô hiệu,” trong đó nêu rõ rằng không có sự khác biệt nào về tác động được nghiên cứu giữa hai nhóm. Một phát hiện được coi là có ý nghĩa thống kê và cần được công bố khi giá trị p nhỏ hơn 0.05.
Giá trị p trong nghiên cứu này được coi là không đáng kể vì nó lớn hơn 0.05. Theo đó, các tác giả viết rằng sự khác biệt này không có ý nghĩa thống kê và kết luận rằng ivermectin “chỉ mang lại lợi ích cận biên.”
Làm thế nào việc giảm 100% tỷ lệ tử vong hoặc giảm 80% thông khí có thể được hiểu là tác động “cận biên”?
Trong nghiên cứu I-TECH được công bố trên JAMA Internal Medicine vào năm 2022, những bệnh nhân được điều trị bằng ivermectin có tỷ lệ tử vong thấp hơn là 1.2% so với 4% ở nhóm so sánh.
Kết luận tương tự được đưa ra như nghiên cứu trước vì giá trị p là 0.09 và cao hơn 0.05.
Nếu 7 triệu bệnh nhân được báo cáo là đã tử vong vì COVID-19 đã được điều trị bằng ivermectin thì ước tính khoảng 4.9 triệu mạng sống có thể được cứu dựa trên tỷ lệ tử vong giảm 70% từ nghiên cứu I-TECH; hoặc 4.5 triệu sinh mạng có thể đã được cứu sống nhờ tỷ lệ tử vong giảm 64% trong nghiên cứu NGUYÊN TẮC.
Khả năng cứu sống của ivermectin đã bị cản trở bởi ngưỡng thống kê không cần thiết. Vấn đề về ý nghĩa thống kê rất phổ biến và thường gây nhầm lẫn cho các nhà khoa học.
Một bài báo trên Nature (Tập san Tự nhiên) năm 2016 nêu lên mối lo ngại về việc lạm dụng giá trị p. Một bình luận năm 2019 trên cùng tập san cho biết rằng, “Việc lạm dụng ý nghĩa thống kê đã gây ra nhiều tổn hại cho cộng đồng khoa học và những người dựa vào lời khuyên khoa học.”
Các tác giả kêu gọi từ bỏ việc sử dụng ý nghĩa thống kê để đưa ra kết luận về hiệu quả của thuốc, chẳng hạn như tuyên bố rằng “thuốc Y không có tác dụng” và cảnh báo rằng những kết luận như vậy có thể dẫn đến việc loại bỏ các loại thuốc có khả năng cứu mạng sống.
Các tác giả cũng viết: “Hãy làm rõ điều gì phải dừng lại; chúng ta không bao giờ nên kết luận rằng “không có sự khác biệt” hoặc “không có mối liên hệ” chỉ vì giá trị P lớn hơn ngưỡng chẳng hạn như 0.05.”
Sai lệch tuyển chọn
Nhiều người, bao gồm cả bác sĩ, có thể không biết rằng các nghiên cứu can thiệp, đặc biệt là RCT, có xu hướng thiên về nhiều sai lệch, trong đó sai lệch tuyển chọn là một trong những sai lệch nghiêm trọng nhất. Việc loại trừ các cá nhân có khả năng đủ điều kiện do phân bổ nhóm dự kiến của họ có thể dẫn đến sai lệch tuyển chọn.
Mọi người đều biết rằng việc điều trị sớm COVID-19 là rất quan trọng để mang lại kết cục hiệu quả. Việc điều trị bắt đầu càng sớm thì hiệu quả càng cao. Những loại thuốc kháng virus đã được phê chuẩn dành cho COVID-19 được sử dụng ngay sau khi nhiễm COVID-19 và thường trong vòng vài ngày sau khi khởi phát triệu chứng.
Ví dụ, các thử nghiệm đăng ký Paxlovid và molnupiravir đã điều trị cho bệnh nhân chỉ trong vòng ba đến năm ngày kể từ khi xuất hiện triệu chứng.
Điều trị sớm là rất quan trọng đối với COVID-19. Hiệu quả giảm nhanh khi điều trị chậm trễ. (c19early.com)
Tuy nhiên, trong RTC PRINCIPLE, ivermectin được sử dụng cho bệnh nhân trong vòng 14 ngày kể từ khi khởi phát triệu chứng, còn trong RTC ACTIV-6 ivermectin được sử dụng cho bệnh nhân trung bình 6 ngày sau khi nhiễm bệnh.
Bệnh nhân mắc bệnh thận nặng thường bị loại khỏi nghiên cứu lâm sàng giai đoạn 3 vì họ ít có khả năng đáp ứng với điều trị bằng thuốc kháng virus. Cách tiếp cận này đã được thực hiện bởi remdesivir (protocol), molnupiravir (protocol), và Paxlovid (protocol). Tuy nhiên, các tiêu chí loại trừ tiêu chuẩn như vậy đã không được áp dụng trong các đề cương nghiên cứu ACTIV-6 hoặc PRINCIPLE.
Tại sao ivermectin lại bị đối xử bất công như vậy trong các thử nghiệm lâm sàng này?
Ai cũng biết rằng khi một RCT được Big Pharma tài trợ thì thường xảy ra xung đột lợi ích về mặt tài chính vì các tổ chức nghiên cứu thường được công ty dược phẩm thuê hoặc tài trợ. Trong một thế giới mà sự giàu có thường xung đột với đạo đức, bao nhiêu người có thể chống lại sự cám dỗ tài chính và trung thành với các nguyên tắc đạo đức?
“Sự sai lệch ẩn trong chương trình nghị sự” xảy ra khi một thử nghiệm được tiến hành để chứng minh kết cục mong muốn chứ không phải để trả lời một câu hỏi. Nói cách khác, “Đừng có mà làm thử nghiệm lâm sàng nếu nó không cho quý vị thấy điều mà quý vị muốn tìm thấy.”
Đã được chứng minh không có động cơ lợi nhuận
Thực hiện một RCT để cho một loại thuốc được FDA chấp thuận cần có tiền. Mỗi loại thuốc phải được quản lý bởi một đội ngũ chuyên nghiệp gồm các bác sĩ, người quản lý cơ sở dữ liệu và trợ lý. Các chuyên gia phải bảo đảm nguồn tài trợ, tuyển dụng một nhà nghiên cứu dẫn đầu và tìm bệnh viện để tiến hành nghiên cứu. Nhóm vận hành phải thực hiện nghiên cứu, phân tích dữ liệu và được FDA chấp thuận.
Vì ivermectin là một loại thuốc generic* thiếu hoạt động tiếp thị mang lại lợi nhuận và thiếu nhà tài trợ dược phẩm nên việc tổ chức và quản lý một cách có hệ thống ứng dụng mới của nó với các cơ quan y tế, dữ liệu và khách hàng là một thách thức.
Tuy nhiên, các bác sĩ trên toàn thế giới đã sử dụng ivermectin để giúp đỡ bệnh nhân và thu thập được những dữ liệu có giá trị.
Trang web c19ivm.org đã tổng hợp dữ liệu về 102 thử nghiệm lâm sàng chứng minh tính hiệu quả nhất quán của ivermectin trong điều trị COVID-19. Các nghiên cứu có kết luận tiêu cực về ivermectin cũng được đưa vào, chẳng hạn như bốn RCT có sai sót về thiết kế.
Kể từ khi bắt đầu phân tích, ivermectin đã liên tục cho thấy hiệu quả. Phân tích gộp này cung cấp một phân tích thời gian thực toàn diện và minh bạch về tất cả các nghiên cứu ivermectin đủ điều kiện.
Các thử nghiệm được thực hiện bởi 1,139 bác sĩ hoặc nhà khoa học từ 29 quốc gia với 142,307 bệnh nhân. Trong tổng số nghiên cứu, 86 nghiên cứu đã được bình duyệt với 128,787 bệnh nhân và 49 nghiên cứu ngẫu nhiên có đối chứng với 16,847 bệnh nhân.
Trong các nghiên cứu với các nhóm so sánh, ivermectin đã được chứng minh là làm giảm 81% nguy cơ nhiễm COVID-19, tỷ lệ tử vong 49%, nhập viện ICU 35%, sử dụng máy thở 29% và nhập viện 34%.
So với các nhóm đối chứng, việc sử dụng ivermectin như một biện pháp phòng ngừa trước khi nhiễm trùng đã làm giảm 85% kết cục lâm sàng nghiêm trọng nhất của COVID-19. Khi được sử dụng trong giai đoạn đầu của COVID-19, ivermectin đã giảm 62% mức độ nghiêm trọng của bệnh và khi sử dụng ở giai đoạn muộn, ivermectin làm giảm mức độ nghiêm trọng trên lâm sàng xuống 39%. Mức độ nghiêm trọng lâm sàng được đo bằng tử vong, thông khí, tiến triển bệnh hoặc nhập viện.
Hãy nhìn bao quát toàn cảnh
Thật khó để tin rằng những người thiết kế các nghiên cứu [RTC] này lại không biết về liều lượng của ivermectin. Bất chấp tất cả các phân tích trên, lý do đằng sau việc dùng ivermectin liều quá thấp hoặc thiết kế nghiên cứu không thuận lợi có thể liên quan đến các yếu tố ngoài khoa học.
Một loại thuốc hoặc vaccine mới không thể được Cấp phép Sử dụng Khẩn cấp (EUA) nếu hiện có sẵn một phương pháp điều trị khả thi. Chỉ riêng sự thật này có thể đã tác động đến nhiều quyết định.
Trang web của NIH chỉ liệt kê những RCT mà tôi phát hiện có sai sót trong thiết kế (hoặc có khả năng gian lận) để biện minh cho khuyến nghị của họ về việc không sử dụng ivermectin trong điều trị COVID-19.
Các nghiên cứu được bình duyệt cho thấy hiệu quả của ivermectin trong điều trị COVID-19 đã bị rút lại mà không có lời giải thích, và các bác sĩ đã bị lăng mạ, bị kiểm duyệt và bị chỉ trích vì nói sự thật.
Các phương tiện truyền thông dòng chính, bao gồm The New York Times và CNN, đã báo cáo các thử nghiệm lâm sàng [ivermectin trong điều trị COVID-19] chưa đầy đủ và được diễn giải không phù hợp, đã thất bại trong việc trình bày chính xác hiệu quả của ivermectin.
Quan trọng là phải giữ một tâm trí cởi mở và cái nhìn bao quát khi xem xét vấn đề ivermectin, thay vì coi đó là âm mưu hoặc thông tin sai lệch. Việc này có thể dẫn đến những quyết định sáng suốt hơn mà cuối cùng có thể cứu được mạng sống.
Khánh Nam biên dịch.
Quý vị tham khảo bản gốc từ The Epoch Times
